SELÇUKLU DEVLETİ YIKILDIKTAN SONRA ORTAYA ÇIKAN BEYLİKLER kısaca anlatım

[SaNcArHaN]

A N A D O L U B E Y L İ K L E R İ
Malazgirt Zaferi‘nden sonra Anadolu‘da, Selçuklu sultanına bağlı bir takım beylikler kurulmuştu. Bitlis’de Dilmaçoğulları (1085-1394), Ahlat’ta Ermenşahlar (1100-1207), Erzincan ve Divriği’de Mengücükler (1072-1277), Diyarbakır’da İnaloğulları (1098-1183), Erzurum’da Saltuklular (1072-1202) gibi… Bu beyliklerin ekserisi, sonraları Türkiye Selçukluları'nın hakimiyetine girdiler. Alaeddin Keykubad’ın saltanatının sonlarına doğru, merkez ile uçlar arasında münasebetler gevşemeye başladı. Moğol akınlarına karşı koyamayan Türkmenler Selçuklu topraklarına yöneldi. Selçuklu sultanı bunları Bizans sınırına yerleştirdi. 2. Gıyaseddin Keyhüsrev’in Kösedağ’da yenilmesiyle, merkezî idare iyice zayıfladı. Vezir Muineddin Pervane’nin ölümüyle de devlet idaresi tamamen çöktü.

İdareyi ele geçiren Moğol valilerinin zulmü halkı huzursuz etmekteydi. Selçukluların gücünün kalmaması insanları kuvvetli beyler etrafında toplanmaya zorluyordu. Bazı Türkmen beyleri, bu karışıklıkta hakimiyet kurarak hanedan haline geldiler. Aydın, Karası, Menteşe, Saruhan, Germiyan, Çoban ve Osmanoğulları bu şekilde kurulan beyliklerdendir. Eşref, Sahib Ata, İnanç, Hamid ve Candaroğulları ise; Selçuklu veya İlhanlılar tarafından, mükâfat olarak verilen arazilerde, beylerin istiklallerini ilan etmesiyle ortaya çıkmıştır.

İlhanlı valilerin baskılarını arttırmaları beylikleri sıkıntıya soktu. Timurtaş, İlhanlı Ebu Said Bahadır Han tarafından Anadolu’ya ikinci defa vali yapıldı. Ancak o, öldürülmekten korktuğu için 1324’te Memlukler’e sığındı. Valilik, Büyük Şeyh Hasan’a verildi; ancak o gelmeyip, yerine Alâeddin Eretna’yı gönderdi. Ebu Said Bahadır Han‘ın ölümü ile çıkan kargaşadan faydalanan Eretna Bey, 1343’te Timurtaş’ın oğlu Şeyh Hasan’ı bertaraf ederek Anadolu’da İlhanlı hakimiyetine son verdi.

İlhanlı baskısının beylikler üzerinden kalkması beylere rahat nefes aldırdı. Şehirlerde imar hareketleri hızlandı. Sınır boylarındaki Osmanlı, Aydın, Saruhan, Menteşe ve Karasıoğulları, Bizans topraklarına yaptıkları seferleri sıklaştırdılar.

1308‘de Anadolu’nun Manzarası

a) Doğrudan İlhanlıların idaresindeki yerler: Ankara, Eskişehir, Kırşehir, Nevşehir, Yozgat, Niğde, Kayseri, Çorum, Amasya, Tokat, Konya, Malatya, Sivas, Erzincan, Erzurum, Gümüşane, Kars, Ağrı, Van, Hakkari, Bitlis, Siirt, Muş, Bingöl, Tunceli, Elazığ, Mardin, Diyarbakir, Urfa.

b) İlhanlılara Bağlı Yerler: Tırabzon Rum İmparatorluğu, Kilikya Ermeni Kırallığı, Karamanoğulları, Candaroğulları, Osmanoğulları, Germiyanoğulları, Hamidoğulları, Menteşeoğulları, Aydınoğulları, Saruhanoğulları, Karasıoğulları.

c) Memluklere Ait Yerler: Maraş, Antep, Hatay, Adıyaman.

d) Cenevizlilere, Şövalyelere ve Diğer Latinlere Ait Yerler: Karadeniz Ereğlisi, Amasra, Midilli, Sakız, Sisam adaları, Rodos adası, On iki ada, İzmir Kalesi, Biga, Samsun Kalesi, Kıbrıs.

e) Bizans İmparatorluğu’na Bağlı Yerler: Alaşehir, Kocaeli, Sakarya, Bursa, Lapseki, Balıkesir, İstanbul, Marmara adaları, Tırakya.

Türkiye Selçuklularının Yıkılması ile Ortaya Çıkan
A N A D O L U B E Y L İ K L E R İ

Bazı beyliklerin 1332 yılındaki nüfusları

1. Osmanoğulları: 1 030 000
2. Karasıoğulları: 250 000
3. Karamanoğulları: 750 000
4. Germiyanoğulları: 800 000
5. Aydınoğulları: 700 000
6. Candaoğulları: 420 000
7. Hamidoğulları: 380 000
8. Saruhanoğulları: 280 000
9. Menteşeoğulları: 170 000
10. İnançoğulları: 100 000
11. Eşrefoğulları: 70 000
12. Sinop Beyliği: 70 000
Yekün: 5 020 000

Mukayese için aynı yıllarda: Anadolu‘daki Türk olmayan nüfus (Tırakya dahil değildir): 6-7 milyon; İngiltere’nin nüfusu: 2 500 000; Fıransa’nın nüfusu: 12 500 000

BEYLİKLAR HAKKINDA KISA BİLGİ

– Kuruluş tarihlerine göre sıralanmışlardır –

1. Çobanoğulları (1204-1320)

Oğuzların Kayı boyundan Hüsameddin Çoban Bey, Kastamonu’yu Bizans’tan fethederek orada Anadolu Selçuklularına bağlı bir uç beyliği kurdu. 1308’e kadar beyler birer vali durumunda idiler. O tarihten sonra İlhanlılara tâbi oldular. Daha sonra da toprakları Candaroğullarının eline geçti.

2. Karamanoğulları (1250-1487)

Bu beyliği, Oğuzların Avşar boyunun Karaman oymağı kurmuştur. Bu oymak, Alaeddin Keykubat tarafından 1228 yılında Selçuklu-Ermeni sınırındaki Ermenek’e yerleştirilmişti. O zaman başlarında Nure Sofi bulunmaktaydı. Ondan sonra beyliğin başına Kerimüddin Karaman geçti ve Ermenilerden fethettiği yerlerle topraklarını genişletti. Topraklarının 146 000 km² olduğu zamanlar vardır. Başkent önce Larende (Karaman), sonra Konya idi.

Karamanoğlu Mehmet Bey’in 13 Mayıs 1277 tarihli fermanı: “Bugünden sonra divanda, dergâhta, bârgâhta, mecliste ve meydanda Türkçe’den başka bir dil kullanılmayacaktır.”

Karamanoğulları, Türk birliğinin kurulmasında en büyük engel olmuş, kaypak siyasetleri ile Osmanlı’yı çok uğraştırmıştır. Kesin yıkılışları 2. Bayezid Han tarafındandır. 1399’da Yıldırım Bayezid beyliğin hayatına son vermiş, Timur Han da onları yeniden diriltmişti.

3. Germiyanoğulları (1260-1429)

Selçukluların batı uç beyliği olan Germiyanoğulları Avşar boyundandır. Kurucusu, Kerimeddin Ali-Şir Bey’dir. Merkezleri Kütahya’dır. En geniş olduğu zamanlarda toprakları 44 000 km² olmuştur. Beylik 1390’da Yıldırım Bayezid tarafından Osmanlı’ya katılmış, 1402’de Timur Han tekrar diriltmiştir. Germiyanoğullarının en büyük şahsiyeti Yakup Bey’dir. O, vasiyet yolu ile beyliği 2. Murad Han’a bırakmıştır.



4. Sahip Ata Oğulları (1265-1333)



Selçuklu vezirlerinden Sahip Ata’ya ıkta olarak Afyon verilmişti; ondan evlatlarına kaldı. Devletin zayıflığından istifade ederek, orada Sahip Ata Oğulları adı ile kısa ömürlü bu bir beylik ortaya çıktı. Bölge sonradan Germiyanoğullarının eline geçti.



5. Pervaneoğulları (1277-1322)



Anadolu’daki ilk beyliklerdendir. Sinop’u Tırabzon Rumları’nın elinden geri alan Selçuklu veziri Muineddin Pervane, oraya el koydu ve oğluna verdi; beylik böylece ortaya çıktı.



6. İnançoğulları (1278-1368)



Germiyanoğlu Yakup Bey 1289’da Denizli’yi, Sahip-Ata Oğulları’ndan alarak, sülalesinden Ali Bey’in oğlu İnanç Bey’e verdi. Denizli (Ladik) çevresinde 8 000 km²’lik küçük bir beyliktir. 1389’da Germiyanoğulları’na katıldı.



7. Eşrefoğulları (1280-1326)



Başkenti Beyşehir olan, 10 000 km²’lik küçük bir beyliktir. Eşrefoğlu Süleyman Bey tarafından kurulmuştur. Beyliğe, İlhanlıların Anadolu valisi Demirtaş son vermiş, topraklarının bir kısmı Hamidoğulları’na geçmiştir.



8. Hamidoğulları



a) Isparta Kolu (1280-1391)



Hamidoğulları’nın Isparta kolunun temeli Hamid Bey’in oğlu İlyas Bey tarafından atılmış olmakla beraber, kurucusu Hamid Bey’in torunu Dündar Bey’dir. 16 000 km²’lik bir toprağa sahipti. Önceleri Selçuklular’a, sonra İlhanlılar’a bağlı olarak yaşamıştır. Beyliğin bir kısmını 1. Murad Han satın almış, kalan kısmı da Yıldırım Bayezid Osmanlı’ya katmıştır.



b) Antalya (Teke) Kolu (1300-1423)



Dündar Bey 1300’de Antalya’yı fethederek kardeşi Yunus Bey’e vermişti. Topraklarının büyüklüğü 14 000 km² idi. Beylik 1392’de Yıldırım Bayezid eliyle Osmanlıya katılmış, Timur Han bu beyliği yeniden diriltmiş, 1423’de kesin olarak Osmanlı toprağı olmuştur.



9. Menteşeoğulları (1280-1426)



Beyliğin kurucusu Menteşe Bey’dir. Büyük donanması ile Ege Denizi’nde önemli işler yapmıştır. Beylik 1391’de Yıldırım Bayezid tarafından Osmanlı’ya katılmış, Timur han tarafından 1402’de tekrar diriltilmiş, 1426’da yeniden Osmanlı toprağı olmuştur.



10. Ankara Ahi Cumhuriyeti (1290-1354)



Bunlar, Ankara’yı merkez edinen bir derviş-esnaf (Ahi) teşkilatıdır. 1308’e kadar Selçuklular’a, 1335’e kadar İlhanlılar’a, Sonra Eretneoğulları’na ve Karamanoğulları’na bağlanmışlar, zaman zaman da müstakil olmuşlardır. 1354’de Rumeli Fatihi Şehzade Süleyman Paşa eliyle de Osmanlı’ya katılmışlardır. Diğer beyliklerin aksine, başkanlarını seçimle tayin ederlerdi.



11. Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) (1291-1461)



Beyliğin kurucusu Şemseddin Candar’dır. Toprakları en geniş olduğu zamanda 50 000 km² olmuştur. 8. Bey İsfendiyar’dan sonra Candaroğulları’na İsfendiyaroğulları denmiştir. Candaroğulları da, Osmanoğulları gibi Oğuzların Kayı boyundadır. Evlilik yoluyla da iyice kaynaşmışlardır. Candaroğulları önce Selçuklular’a, sonra İlhanlılar’a tâbi olmuş, 1. Murad zamanında Osmanlı valisi durumuna gelmişlerdir. Ankara savaşından sonra müstakil olmuşlar, 1413’de yeniden Osmanlı’ya bağlanmışlardır. İsfendiyaroğlu İsmail Bey 1461’de, oturduğu Sinop’u zorluk çıkarmadan halasının oğlu ve kayınbiraderi Fatih’e bırakmış, kendisi de, önce Yenişehir, sonra Filibe sancakbeyi yapılmış; Candaroğulları gemicilikte ileri idiler; kurdukları donanma Osmanlı’ya örnek olmuştur.



12. Alaiye Beyliği (1293-1463)



Alaeddin Keykubat’ın fethettiği Alaiye (Alanya) Karamanoğulları’nın elinde idi. Gemi yapımında önemli bir merkezdi. Kıbrıs kıralının buraya asker çıkartması üzerine Karamanoğlu Mahmud Bey onları atarak, şehirde Memluk hükümdarı adına hutbe okuttu. Alaiye Beyliği 1463’de, Fatih’in sadrazamı Gedik Ahmet Paşa eliyle Osmanlı’ya katılmıştır.



13. Saruhanoğulları (1300-1410)



Merkezi Manisa olan beyliği Saruhan Bey kurmuştur. Saruhan Bey’in Alaeddin Keykubat’ın hizmetine girmiş bir Harzem beyi idi. Saruhanoğulları denizcilikte başarılı idiler. Saruhan Bey’in büyük oğlu Gazi Süleyman Bey, Aydınoğlu Gazi Umur Bey’le birlikte, Mora ve Yunanistan’a akınlar düzenlemiş; Makedonya akını sırasında şehit düşmüştür. Beyliği Yıldırım Bayezid 1390’da Osmanlı toprağına katmış; Timur Han onu tekrar diriltmiş, 1410’da da Çelebi Mehmet eliyle tekrar Osmanlı’ya katılmıştır. Manisa, şehzade sancağı olmuş, Saruhan tahtında 1595’ya kadar16 Osmanlı şehzadesi oturmuştur.



14. Aydınoğulları (1300-1425)



Beyliğin kurucusu, Germiyan subaşısı, Aydınoğlu Mehmet Bey’dir. Haçlılara karşı Ege sahillerini korumuştur. En mühim şahsiyeti, büyük denizci Gazi Umur Bey’dir. Selçuk’taki İsa Bey Camii onların eseridir.Beyliğin büyüklüğü 24 000 km² idi. Beylik, önce Yıldırım Bayezid, sonra 2. Murad tarafından Osmanlı’ya katılmıştır.



15. Karasıoğulları (1303-1345)



Osmanlı’ya ilk katılan Türkmen beyliğidir. Beyliğin kurucusu Danişmendoğulları’ndan Karası Bey’dir. Balıkesir’i, Bergama’yı, Marmara’nın güneyini Bizans’dan fethetmiştir. Beyliğin büyüklüğü 24 000 km² idi. Osmanlı veliahdi Süleyman Paşa’nın Rumeli’ne geçişinde ve Osmanlı askerî teşkilatlanmasında Karası beylerinin büyük yardımı olmuştur. Bu beylerden bazıları şunlardır: Hacı İlbeyi, Gazi Evranus Bey, Ece Halil, Gazi Fazıl Bey.



16. Taceddinoğulları (1308-1415)



Selçukluların Canik emiri Taceddin Bey tarafından, devletin çöküşü sırasındaki karmaşadan istifade ederek Niksar’da kurulan bir derebeyliktir. En geniş olduğu zamanlarda 12 000 km² idiler. İlhanlılar’a, Eretnaoğulları’na, Kadı Burhaneddin’e bağlı olarak yaşamışlar, Celebi Mehmet zamanında da Osmanlı’ya katılmışlardır.



17. Eretnaoğulları (1327-1380)



Eretna Bey Uygur Türkleri’ndendir. 1327-35 yılları arasında İlhanlılar’ın Anadolu valisi olmuş, onların yıkılması ile müstakil hale gelmiştir. Bir beylikten ziyade, bir devlet görünümündedir. Topraklarının büyüklüğünün 214 000 km² olduğu zamanlar vardır. Başkent, önce Sivas iken, sonradan Kayseri’ye alınmıştır. Eretna Bey’in de, babası Cafer Bey’in de mezarları Kayseri’dedir. Devlette, babadan oğula dört hükümdar geçmiştir. Bunlar, Oğuz soyundan olmadıkları için Anadolu Türkmenleri tarafından sevilmemişlerdir. Eretna Devletini Kadı Burhaneddin yıkmıştır.



Eretna Bey’in kardeşinin oğlu Mutahhartan Bey de önemli bir şahsiyettir. Timur’un, Bayburt ve Erzurum valiliklerinden sonra, 29 yıl Erzincan valisi olmuş, Ankara Savaşı’ında Timur’un yanında yer almış ve hizmeti büyük olmuştur.


18. Dulkadıroğulları (1337-1522)

Beyliğin kurucusu Dulkadır Bey’in oğlu Zeyneddin Karaca Bey’dir. Başkentleri önceleri Elbistan iken, sonradan Maraş olmuştur. İki asra yakın ömürleri içerisinde Memlukler’le Osmanlılar arasında, kâh birine, kâh ötekine tâbi olarak bir tampon devlet durumuna gelmişlerdir. En geniş oldukları zaman yüz ölçümleri 70 000 km² idi. Karamanoğulları ve İsfendiyaroğulları gibi Osmanlılar’la içli dışlı olan beyliklerdendir. Bazı Osmanlı padişahının hanımları Dulkadıroğulları’ndandır. Mesela; Yavuz’un annesi Ayşe Hatun, Dulkadıroğlu Alaüddevle Bozkurt Bey’in kızıdır.

19. Kutlu-Şahlar (1340-1393)

Bunlar, Amasya derebeyleridir. En fazla 5 000 km²’lik bir toprakları olmuştur. Eretnaoğulları’na, Kadı Burhaneddin’e bağlı yaşamışlar; Yıldırım Bayezid tarafından da Osmanlı’ya katılmışlardır. Kutlu-Şah, Sinop Beyi Taceddin’in manevî oğludur.

20. Ramazanoğulları (1352-1608)

Bu da, Dulkadıroğulları gibi, geç kurulan, geç yıkılan beyliklerdendir. Kilikya Ermeni devletinin toprakları üzerinde, Oğuzların Yüreğir boyundan Ramazan Bey tarafından kurulmuştur. 1516’ya kadar Memlukler’e, o tarihten sonra Osmanlılar’a tâbi olarak yaşamışlardır. Sahip oldukları toprakların büyüklüğü 33 000 km² kadardı.

21. Kadı Burhaneddin (1380-1398)

Kadı Burhaneddin, Kayseri kadısı Şemseddin Mehmed’in oğludur. Oğuzların Salur boyundandır. Kendisi, Eretna Devleti’nin veziri iken, onları devirip, Sivas’da sultan olmuştur. Devlet adamlığının yanı sıra büyük bir şair ve âlim idi. Türkçe, Arapça, Farsça divanları vardır. Kurduğu beyliğin büyüklüğü 140 000 km²’yi bulmuştu. Kadı Burhaneddin 1398’de Akkoyunlu Kara Yülük Osman Bey tarafından öldürülmüş, toprakları Osmanlı’ya geçmiş ve Sivas da, kurulan Rum (Anadolu) Eyaleti’nin merkezi olmuş, başına da Şehzade Çelebi Mehmet getirilmiştir.

22. Kürt Derebeyleri

a) Cizre Beyleri (1200-1596

Beyliğin kurucusu Süleyman’dır. Finik Dalı, Cudî Dalı olarak iki kola ayrılır. Kuruldukları andan başlayarak Musul Atabekliği, İlhanlılar, Celayirliler, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler, 1515’den sonra da Osmanlılar’a tâbi olarak yaşamışlardır. Büyüklükleri en fazla 6 000 km² olmuştur.

b) Şeref-Hanlar (1220-1670)

Bitlis çevresinde 6 000 km²’lik bir alanda yaşayan bu beyliğin, bilinen ilk beyi Melik Eşref, en meşhuru da “Şerefnâme” yazarı 5. Şeref Han’dır. Hiçbir dönemde müstakil olamamış, Cizre beylerinin tâbi olduğu devletler bunlar da tâbi olarak yaşamışlardır.

c) Hakkariye Beyleri (1450-1600)

İlk Hakkariye derebeyi Esededdin Kelânî isimli birisidir. En geniş olduklarında büyüklükleri 30 000 km²’yi bulmuştur. Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı idaresinde yaşamışlardır.

Ve O S M A N O Ğ U L L A R I (1231-1922)
1. Ertuğrul Gazi (1188-1281)

[SaNcArHaN]

SELÇUKLU DEVLETİ YIKILDIKTAN SONRA ORTAYA ÇIKAN BEYLİKLERİN HARİTASI